راهنمای جامع منابع آزمون دکتری بهداشت حرفه‌ای (سراسری) — ویژه آزمون ۱۴۰۴

۱. مقدمه و نقشه مسیر مطالعه

آزمون دکتری بهداشت حرفه‌ای ارزیابی جامعی از دانش در شناسایی، ارزیابی و کنترل عوامل زیان‌آور محیط کار (فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیک و ارگونومیک) را می‌طلبد. موفقیت نیازمند تسلط بر مدل‌های ارزیابی ریسک و آشنایی با استانداردهای ملی و بین‌المللی (مانند ACGIH, OSHA) است.

مسیر مطالعه باید از اصول پایه‌ای سم‌شناسی و فیزیولوژی کار آغاز شده و به سمت ارزیابی مهندسی و مدیریتی ریسک حرکت کند.

۲. ساختار ۳ لایه منابع

مطالعه باید بر اساس سلسله مراتب کنترل ریسک سازماندهی شود:

• لایه اول (مبانی): فیزیولوژی کار، مبانی سم‌شناسی (جنبه‌های فارماکوکینتیک و فارماکودینامیک مواجهات شغلی) و اصول اولیه ارگونومی.
• لایه دوم (ارزیابی و اندازه‌گیری): تمرکز بر روش‌های استاندارد نمونه‌برداری و اندازه‌گیری عوامل زیان‌آور شیمیایی (مانند روش‌های NIOSH/OSHA) و ارزیابی فاکتورهای فیزیکی (صدا، ارتعاش، گرما).
• لایه سوم (کنترل و مدیریت ریسک): آشنایی عمیق با سلسله مراتب کنترل (Elimination تا PPE)، سیستم‌های مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی (مانند ISO 45001)، و جنبه‌های قانونی و قانونی محیط کار.

نکته اجرایی: ایجاد جداول مقایسه‌ای حدود مواجهه شغلی (OELs) برای مهم‌ترین آلاینده‌ها و تمرین محاسبات مربوط به دوز مؤثر و پاسخ دوز در سم‌شناسی.

۳. فهرست دروس با نکات کلیدی

الف) سم‌شناسی صنعتی و مواجهات شغلی

• منابع کلیدی: Casarett & Doull’s Toxicology: The Basic Science of Poisons.
• نکات کلیدی: مسیرهای جذب، توزیع، متابولیسم و دفع (ADME) آلاینده‌های شایع (فلزات سنگین، حلال‌ها)، و اصول سمیت‌سنجی مقایسه‌ای.

ب) ارگونومی و عوامل انسانی

• منابع کلیدی: کتب تخصصی ارگونومی (مانند NIOSH Ergonomics Guidelines).
• نکات کلیدی: تحلیل استرس‌های عضلانی-اسکلتی (MSDs)، طراحی ایستگاه‌های کاری، و معیارهای ارزیابی بارهای کار فیزیکی و شناختی.

ج) عوامل زیان‌آور فیزیکی

• منابع کلیدی: مبانی فیزیک سلامت شغلی (صدا، ارتعاش، تشعشعات).
• نکات کلیدی: محاسبه دوز معادل صوتی، معیارهای دزیمتری تشعشعات، و مدیریت استرس گرمایی (شاخص‌های WBGT و TLV).

د) مهندسی بهداشت حرفه‌ای و کنترل عوامل شیمیایی

• منابع کلیدی: کتب مهندسی کنترل آلودگی هوا و تهویه صنعتی.
• نکات کلیدی: اصول طراحی سیستم‌های تهویه موضعی (Local Exhaust Ventilation - LEV) و تهویه عمومی، و محاسبات مربوط به رقت و اختلاط آلاینده‌ها.

ه) بیماری‌های شغلی و مدیریت ریسک

• منابع کلیدی: مرور پروتکل‌های تشخیص و گزارش‌دهی بیماری‌های شغلی (بر اساس فهرست وزارت کار).
• نکات کلیدی: مکانیسم‌های ایجاد سیلیکوزیس، آسم شغلی، و اصول ارزیابی ریسک سلامت (Risk Assessment).

۴. منابع تمرینی

• حل سوالات مربوط به محاسبات مهندسی تهویه و دزیمتری فیزیکی از آزمون‌های گذشته.
• مطالعه و تفسیر دستورالعمل‌های فنی سازمان‌های ملی (مانند دستورالعمل‌های حفاظت فنی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی).

۵. برنامه ۹۰ روزه فازبندی شده

• فاز اول (روز ۱–۳۰): تمرکز بر سم‌شناسی (ADME) و فیزیولوژی کار، به همراه مبانی ارگونومی.
• فاز دوم (روز ۳۱–۶۰): تسلط بر فاکتورهای فیزیکی (صدا، گرما، ارتعاش) و روش‌های اندازه‌گیری آن‌ها.
• فاز سوم (روز ۶۱–۹۰): مطالعه عمیق مهندسی کنترل (تهویه)، سیستم‌های مدیریت ایمنی (مثل ISO 45001) و مرور جامع قوانین و مقررات.

۶. تکنیک‌های رتبه‌ساز

• نمودار سلسله مراتب کنترل: رسم مجدد نمودار کامل سلسله مراتب کنترل ریسک (از حذف تا PPE) با ذکر حداقل دو مثال عملی برای هر سطح.
• ماتریس مقایسه آلاینده‌ها: تهیه جدولی شامل سه آلاینده شایع (مثلاً سرب، بنزن، آزبست) که در آن حداکثر OEL، مسیر اصلی مواجهه، و عارضه هدف اصلی آن‌ها ذکر شده باشد.

۷. چک‌لیست نهایی آمادگی

• توانایی محاسبه دوز تجمعی مواجهه در طول یک شیفت کاری با ساعات متغیر.
• توانایی طراحی یک طرح اولیه برای ارزیابی ارگونومیک یک خط مونتاژ.
• تسلط بر تفاوت‌های اصلی بین استانداردهای TLV (ACGIH) و PEL (OSHA) و کاربرد آن‌ها در ایران.