منابع آزمون دکتری رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی — ویژه آزمون ۱۴۰۴

خلاصه کلی و نقشه مسیر مطالعه

آزمون دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی عموماً ترکیبی از سه ستون است: ۱) دروس تخصصی در سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد (شامل مبانی جغرافیای روستایی، نظریه‌های توسعه روستایی، تکنیک‌ها و مدل‌های برنامه‌ریزی روستایی و مباحث مربوط به ژئومورفولوژی و آب و هواشناسی در سطح کاربردی)، ۲) روش تحقیق و تحلیل مکانی (شامل آمار کاربردی، روش‌های کمی و کیفی ویژه جغرافیا و مقدمات GIS و سنجش از دور) و ۳) دروس عمومی (زبان تخصصی و استعداد تحصیلی). برای موفقیت لازم است هم منابع مرجع و هم مقالات روز و بویژه دفترچه‌ها و سوالات سال‌های گذشته را سیستماتیک مرور کنید.

روش استفاده از این راهنما

برای هر درس سه لایه منبع پیشنهاد شده است:

• منبع مرجع پایه: برای فهم مفهومی و آکادمیک؛

• منبع تکمیلی: برای تعمیق و دریافت دید تطبیقی و جدید؛

• منبع تمرینی: دفترچه‌های سال‌های گذشته، تست‌های موضوعی و تمرینات عملی (به‌ویژه برای روش تحقیق و GIS).

در متن هر بخش نکات آزمونی و خلاصه‌نویسی هم آورده شده که قابلیت تبدیل به صفحات یک‌برگی مرور را دارد.

فهرست دروس کلیدی و منابع پیشنهادی (به‌تفکیک درس)

۱) روش تحقیق در جغرافیا (کمی و کیفی)

منبع مرجع پایه: کتاب‌های روش تحقیق طراحی‌شده برای علوم جغرافیایی که مفاهیم نمونه‌گیری، روایی و پایایی، طراحی پژوهش و تحلیل داده‌های مکانی را پوشش دهند.
منابع تکمیلی: کتاب‌ها و مقالات درباره روش‌های کیفی در مطالعات روستایی، روش‌های آمیخته و متون راهنما برای مدل‌سازی فضایی.
منبع تمرینی: مسائل آماری ساده، کار با نمونه‌داده‌ها و سوالات روش تحقیق سال‌های گذشته؛ تمرین تشخیص روش مناسب برای هر سناریو پژوهشی.
نکات آزمونی: برای هر مسئله پژوهشی بتوانید کوتاه (سه تا پنج خط) روش انتخابی، متغیرهای اصلی، و محدودیت‌های ممکن را بنویسید؛ جدول‌های انتخاب روش بسیار کاربردی‌اند.

۲) مبانی جغرافیای روستایی و جغرافیای روستایی ایران

منبع مرجع پایه: کتاب‌های کلاسیک مبانی جغرافیای روستایی که ساختار فضاهای روستایی، سکونتگاه‌ها، الگوهای معیشتی (مانند کشاورزی، دامپروری، کوچ‌نشینی) و مؤلفه‌های محیطی را تشریح می‌کنند.
منابع تکمیلی: آثار پژوهشی درباره الگوی توسعه روستایی در ایران، مطالعات موردی استان‌ها و تحقیقات میدانی در ارتباط با تغییرات کاربری اراضی و مهاجرت روستایی.
منبع تمرینی: تست‌های موضوعی درباره مفاهیم پایه، جداول تطبیقی میان انواع سکونتگاه و سوالات نقشه‌محور از دفترچه‌های گذشته.
نکات آزمونی: بخش جغرافیای روستایی معمولاً سوالات مفهومی و کاربردی دارد؛ یادداشت کردن مثال‌های میدانی و آماری از ایران (سرشماری‌ها، شاخص‌های جمعیتی یا اقتصادی) باعث افزایش دقت پاسخ‌ها می‌شود.

۳) دیدگاه‌ها و نظریه‌های توسعه روستایی

منبع مرجع پایه: متون نظری توسعه روستایی (نظریه‌های کلاسیک توسعه، نظریه‌های چندعاملی و رویکردهای مشارکتی).
منابع تکمیلی: مقالات انتقادی و جدید درخصوص استراتژی‌های توسعه محلی، نقش نهادها، سرمایه اجتماعی و پایداری روستایی.
منبع تمرینی: مقایسه نظریه‌ها با نمونه‌های عملی، ساخت ماتریس مزایا و معایب رویکردها و پاسخ‌دهی به سوالات تحلیلی دفترچه‌ها.
نکات آزمونی: توانایی تطبیق یک سیاست توسعه‌ای مشخص با یک مکتب نظری و توضیح چرایی انتخاب، پرسش‌محور و ارزش‌آفرین است.

۴) تکنیک‌ها و مدل‌ها در برنامه‌ریزی روستایی

منبع مرجع پایه: منابع آموزش مدل‌های برنامه‌ریزی ناحیه‌ای و روستایی، تکنیک‌های تحلیل مکانی و معیارهای مکان‌یابی.
منابع تکمیلی: مطالعات موردی برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های روستایی، سیاست‌های توسعه محلی و راهکارهای کمّی برای اولویت‌بندی پروژه‌ها.
منبع تمرینی: حل سناریوهای مکان‌یابی، تهیه ماتریس تصمیم‌گیری، و تمرین طراحی کوتاه سیاست آمایش روستایی.
نکات آزمونی: در سوال‌های تشریحی حتماً گام‌های عملی پیشنهادی را شماره‌گذاری کنید (مثلاً: ۱. تحلیل داده، ۲. تعیین معیارها، ۳. وزن‌دهی، ۴. مکان‌یابی نهایی).

۵) ژئومورفولوژی و مباحث محیطی تأثیرگذار بر سکونت روستایی

منبع مرجع پایه: کتب ژئومورفولوژی پایه با تاکید بر کاربردهای برنامه‌ریزی (پایداری شیب، خطرپذیری، زمین‌لرزه و مسائل استقرار).
منابع تکمیلی: مقالات موردی درباره سازگاری سکونتگاه‌ها با دینامیک محیطی و نمونه‌هایی از تحلیل خطر محیطی در نواحی روستایی.
منبع تمرینی: سوالات کاربردی درباره انتخاب محل استقرار، تفسیر نقشه‌های توپوگرافی و جدول‌های ریسک.
نکات آزمونی: توانایی توجیه تصمیم مکانی بر مبنای پارامترهای ژئومورفولوژیک و ارائه پیشنهادات اصلاحی، نمره‌آور است.

۶) آب و هواشناسی عمومی و کاربردی برای برنامه‌ریزی روستایی

منبع مرجع پایه: متون مقدماتی آب و هواشناسی، اقلیم‌شناسی عملی و شاخص‌های اقلیمی تأثیرگذار بر کشاورزی و سکونت.
منابع تکمیلی: مطالعات تغییر کاربری در پاسخ به تغییرات اقلیمی، آمایش مبتنی بر اقلیم و راهکارهای سازگاری.
منبع تمرینی: تحلیل داده‌های اقلیمی ساده، خواندن نمودارهای دما/بارش و پاسخ‌گویی به سوالات دفترچه‌ها.
نکات آزمونی: معرفی شاخص‌های اقلیمی مرتبط با کشاورزی و شرح اثر آنها بر سیاست‌های محلی، از نکات برجسته پاسخ‌هاست.

۷) GIS و سنجش از دور در برنامه‌ریزی روستایی (کاربردی)

منبع مرجع پایه: کتاب‌های مقدماتی GIS و متون کاربردی سنجش از دور برای تحلیل کاربری زمین، پوشش گیاهی و دسترسی.
منابع تکمیلی: راهنماهای عملی تحلیل تراکم، شبکه‌های دسترسی، و مدل‌های مکان-محور تخصیص منابع.
منابع تمرینی: پروژه‌های کوچک نمونه (مثلاً تحلیل دسترسی به مراکز خدماتی در یک ناحیه روستایی)، تهیه نقشه‌های خروجی و تفسیر کوتاه آنها.
نکات آزمونی: در سوالات تشریحی، فهرست گام‌های تحلیل GIS و ذکر محدودیت داده‌ای و راهکار جبرانی لازم است.

۸) زبان تخصصی و استعداد تحصیلی

منبع مرجع پایه: مجموعه‌های درک مطلب آکادمیک و فهرست واژگان تخصصی مرتبط با جغرافیا و توسعه روستایی.
منابع تکمیلی: خواندن چکیده‌ها و مقدمه مقاله‌های بین‌المللی در حوزه توسعه روستایی برای تقویت مهارت خلاصه‌نویسی.
منبع تمرینی: تست‌های زمان‌دار، فلش‌کارت واژگان و خلاصه‌نویسی مقاله به زبان فارسی و انگلیسی.
نکات آزمونی: تمرین روزانه ۲۰–۳۰ دقیقه خواندن چکیده انگلیسی همراه با خلاصه‌نویسی، بیشترین بازده را دارد.

برنامه فشرده ۹۰ روزه پیشنهادی (قابل تنظیم)

ماه اول (روز 1–30): تمرکز بر مبانی نظری، جغرافیای روستایی و نظریه‌های توسعه؛ تهیه خلاصه‌های یک‌صفحه‌ای و ماتریس‌های مقایسه‌ای.
ماه دوم (روز 31–60): روش تحقیق، آمار کاربردی و مقدمات GIS؛ انجام تمرین‌های عددی و پروژه‌های کوچک مکانی.
ماه سوم (روز 61–90): تست‌زنی مبحثی با دفترچه‌های سال‌های گذشته، مرور سریع صفحات خلاصه و انجام ۲–۳ شبیه‌ساز کامل.
هفته نمونه: پنج روز مطالعه مفهومی، یک روز تست سنگین، یک روز مرور و تحلیل اشتباهات. هر روز ۲۰–۳۰ دقیقه زبان تخصصی جای دهید.

تکنیک‌های رتبه‌ساز و نکات عملی

1. صفحات یک‌صفحه‌ای: برای هر فصل یک صفحه A4 نکات کلیدی تهیه کنید؛ در ده روز آخر فقط آنها را مرور کنید.

2. دفتر «دلایل خطا»: بعد از هر آزمون تمرینی علل خطا را ثبت و دسته‌بندی کنید تا الگوهای خطا روشن شوند.

3. ماتریس انتخاب روش: برای روش تحقیق یک ماتریس داشته باشید که برای هر نوع سوال پژوهشی سریع روش مناسب را نشان دهد.

4. پاسخ تشریحی ساختاری: در پاسخ‌های تشریحی از قالب مقدمه، چارچوب نظری، شواهد/مثال، پیشنهادی سیاستی و جمع‌بندی استفاده کنید.

5. شبیه‌ساز زمان‌دار: حداقل دو بار در ماه سوم آزمون کامل تحت شرایط زمانی برگزار کنید و تحلیل کنید.

منابع تمرینی و اولویت مرور دفترچه‌ها

حل دقیق دفترچه‌های سال‌های گذشته و تحلیل تیپ‌های پرتکرار سؤالات (چه از جهت موضوعی و چه از نظر فرمت سوال) اصلی‌ترین شاخص سنجش آمادگی شماست. از دفترچه‌ها برای شبیه‌سازی زمان، تمرین نکته‌یابی و تطبیق سرفصل‌ها با منابع استفاده کنید.

چک‌لیست 14 روزه پایانی

• مرور صفحات خلاصه تمامی دروس.

• انجام حداقل دو شبیه‌ساز کامل و تحلیل دقیق اشتباهات.

• مرور فلش‌کارت‌های واژگان انگلیسی و تعاریف کلیدی.

• آماده کردن صفحه «نکات طلایی» برای هر درس جهت مرور سریع در روز آزمون.

• مدیریت خواب، تغذیه و استرس؛ کاهش مطالعه فشرده ۲–۳ روز پیش از آزمون.