معرفگی و نمایه‏سازی مفعول در زبان فارسی

چکیده
   در نمایه‏سازی مفعول همزمان با گروه اسمی آزاد مفعولی، ضمیر واژه‏بستی هم‏مرجع با آن به فعل ملحق می‏شود. این پدیده‏ی دستوری در زبان فارسی اختیاری است و به ‏نظر می‌رسد عوامل کلامی نظیر معرفگی، مشخص‏بودگی و ساخت اطلاع در وقوع آن دخیلند. در این پژوهش برآنیم تا تأثیر سلسله‏مراتب معرفگی در نمایه‏سازی مفعول در زبان فارسی را مورد بررسی قرار دهیم. بدین منظور داده‏های زبانی گونه‏ی گفتاری فارسی معیار مشتمل بر 455 مورد که از منابع مختلفی جمع‏آوری گردید مورد بررسی قرار گرفت. شواهد زبان فارسی از نقش مسلم معرفگی در نمایه‏سازی مفعول حکایت دارد، چرا که بیش از 90 درصد موارد نمایه شده به گروه‏های اسمی معرفه تعلق دارد و تنها حدود 3 درصد داده‏ها به نمایه‏سازی مفعول نکره‏ی نامشخص اختصاص می‏یابد. بررسی دقیق‏تر شواهد در چارچوب دستور نقش و ارجاع آشکار می‏سازد که گروه‏ اسمی مفعول تنها در صورتی قابلیت نمایه‏سازی دارد که از نظر شناختی برای مخاطب تشخیص‏پذیر باشد. به این ترتیب نمایه‏سازی موارد اندک مفعول نکره در شواهد زبان فارسی تبیین می‏گردد. نکته‏ی دیگر آن که در تمامی موارد اعم از نمایه‏سازی مفعول معرفه یا نکره، گروه اسمی مفعول با «را» همراه است. بنابراین نمی‏توان «را» را نشان معرفگی یا مشخص‏بودگی دانست.