توصیف مقدماتی نظریه‌های صبح کاذب در نجوم دوره اسلامی

چکیده
در نجوم دورة‌ اسلامی، بین‌الطلوعین نجومی را «صبح صادق» می‌نامیدند. در احکام اسلامی، رؤیت این پدیده، شاخص شروعِ وقت نماز صبح است. همچنین گزارش‌هایی درباره رؤیت‌پذیر بودن هاله‌ای کم‌نور به شکلی کشیده پیش از صبح صادق، که «صبح کاذب» نامیده می‌شد، [از دوره اسلامی] بر جای مانده است. اخترشناسی جدید علت صبح کاذب را بازتاب نورخورشید از ذرات غبار بین سیاره‌ای می‌داند و آن را نور منطقة‌البروجی می‌نامد؛ زیرا در راستای دایرةالبروج امتداد می‌یابد. بیشتر منجمان دوره اسلامی منشأ این پدیده را همانند صبح صادق،‌ بازتاب نور خورشید در جوّ زمین پنداشته‌اند. البته برخی از آنان، بنا بر شواهد به دست آمده از رصدهایشان دریافته بودند که منشأ صبح کاذب نمی‌تواند پراکندگی نور خورشید در جوّ زمین باشد؛ اما نتوانسته بودند نظریة علمی جدیدی را برای تبیین منشأ واقعی آن جایگزین نظریه‌های موجود کنند. در این توصیف مقدماتی، نظریه‌های گوناگون درباره منشأ و ویژگی‌های ظاهری صبح کاذب، از بین متون چاپ شده و چاپ نشده نجوم دوره اسلامی، انتخاب و عرضه شده است.