تجزیۀ ژنتیکی صفات مرتبط با کیفیت ظاهری و پخت در ارقام مختلف برنج

چکیده
  به‌منظور ارزیابی وراثت­پذیری، نوع عمل ژن­ها و قابلیت ترکیب ارقام برنج برای صفات مرتبط با کیفیت ظاهری و پخت دانه، نتاج F₁ حاصل از تلاقی‌های مستقیم و معکوس دای‌آلل کامل 6×6 به‌همراه والدین، شامل هاشمی، حسنی، شاه‌پسند، کادوس، واندانا و IR36 در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعۀ پژوهشی مؤسسۀ تحقیقات برنج کشور (رشت) در سال زراعی 1390 کشت شدند. صفات تحت مطالعه شامل مقدار آمیلوز، درجۀ حرارت ژلاتینی‌شدن، طول، عرض و ضخامت شلتوک و نسبت طول به عرض شلتوک (شکل دانه) بود. میانگین مربعات ترکیب‌پذیری عمومی و خصوصی برای همۀ صفات تحت مطالعه به جز صفت عرض شلتوک معنا‌دار شد که حاکی از اهمیت هر دو اثر افزایشی و غیرافزایشی در تظاهر صفات بود. اما نقش اثر افزایشی بیشتر از اثر غیرافزایشی ژن­ها بود. نتایج تجزیه‌و‌تحلیل گرافیکی هیمن نشان داد که سهم واریانس افزایشی (D) برای صفات طول، عرض، ضخامت شلتوک، شکل دانه و درجۀ حرارت ژلاتینه‌شدن بیشتر از واریانس غالبیت (H₁) بود. تجزیۀ ژنتیکی صفات ذکرشده بیانگر وجود تأثیرات غالبیت ناقص ژن در کنترل این صفات بود که نشان‌دهندۀ پتانسیل زیاد انتخاب برای این صفات است. برای صفت مقدار آمیلوز، نقش تأثیرات غالبیت ناقص تا کامل ژن‌ها مشاهده شد، بنابراین استفاده از گزینش و تولید بذر هیبرید برای بهبود کیفیت این صفت، می‌تواند مدنظر اصلاحگران نبات قرار گیرد. بنابراین، برای اصلاح صفات مرتبط با کیفیت ظاهری و پخت در جمعیت تحت مطالعه، ابتدا می­توان از روش انتخاب برای افزایش ژن­های مطلوب استفاده کرد و سپس برای استفاده از اثر غالبیت ژن­ها از روش دورگ­گیری بهره گرفت. مقایسۀ روش‌های مختلف گریفینگ در برآورد ترکیب‌پذیری ارقام نیز نشان داد که استفاده از والدین در تجزیۀ دای‌آلل، احتمالاً سبب ایجاد اریبی در مقادیر ترکیب‌پذیری‌ها خواهد شد و ازاین‌رو به‌نظر می‌رسد روش سوم، و در صورت نبود تأثیرات مادری، روش چهارم گریفینگ، علاوه بر تعداد کمتر تیمارها و هزینه­ها، در ارزیابی ترکیب‌پذیری ارقام، کاربردی‌تر و بهتر باشند.