بررسی مسائل فنی و بهره‌برداری از تعدادی از قنات‌های استان‌های خراسان رضوی و همدان و سمنان

چکیده
   یکی از فواید مهم قنات فراهم‌کردن زمینۀ مناسب برای همبستگی و مشارکت در امور اجتماعی و ترویج فرهنگ زیست‌گروهی در جامعه است. قنات‌ها در صورت نگهداری صحیح و بازسازی و مرمت، منابع ارزشمند آب به‌شمار می‌روند. در پژوهش حاضر، مسائل و مشکلات فنی بهره‌برداری از 45 رشته قنات استان‌های خراسان رضوی، همدان و سمنان بررسی و راهکارهایی برای بهبود وضعیت آن‌ها ارائه شد. در هر یک از استان‌های مطالعه‌شده 15 رشته از قنات‌های پر آب و فعال انتخاب و وضعیت آب‌دهی و تغییرات کمّی و کیفی آب آن‌ها بررسی شد. همچنین برخی مشخصات هندسی و هیدرولیکی قنات‌ها اندازه گرفته شد. نتایج نشان داد آب‌دهی قنات‌های مطالعه‌شده در درازمدت دستخوش تغییرات زیادی شده است؛ ولی کیفیت آب قنات‌ها، به‌جز قنات‌های استان همدان، تغییر محسوسی نکرده ‌است. بازده انتقال در هرنج قنات‌ها از 63 تا 98 درصد تغییر کرده است. روش آبیاری اراضی پایین‌دست قنات‌های مطالعه‌شده به‌طور عمده سطحی و سنّتی و بازده کاربرد آب آبیاری بین 32 تا 70 درصد متغیر بود. مقادیر کارایی مصرف آب برای محصولات غالب در اراضی پایین‌دست قنات‌های مطالعه‌شده نیز بین 0_/1 برای فلفل تا 3_/74 برای ذرت علوفه‌ای و متوسط آن 0_/86 کیلوگرم بر متر مکعب بود. به‌طور کلی، بازده کاربرد آب در اراضی پایین‌دست قنات‌های مطالعه‌شده قدری بیشتر از متوسط بازده کاربرد آب در روش‌های آبیاری سطحی در اراضی آب‌خور از منابع آبی چاه یا رودخانه بود. مسائل و مشکلات عمدة قنات‌های مطالعه‌شده شامل مسائل فنـی (سازة فیزیکی قنات از بالادست مادرچاه تا مظهر قنات و پایاب قنات از مظهر تا سطوح زیر کشت) و مسائل بهره‌برداری و نگهداری (کمبود اعتبارات تعمیر و نگهداری، عدم تمهیدات لازم برای جلوگیری از ورود سیلاب به داخل قنات‌ها، کمبود متخصصان محلی، عدم لای‌روبی، دفع زباله و فاضلاب محلی در آب قنات‌ها، خرده‌مالکی‌بودن اکثر اراضی پایین‌دست قنات‌ها و تعدد مالکان و مهاجرت آن‌ها به شهرها) است.