مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی جلد 2

این اثر، نخستین بخش جلد دوم "تاملی درباره‌ی ایران" است که جلد نخست آن پیش‌تر با عنوان فرعی "دیباچه‌ای بر نظریه‌ی انحطاط ایران" انتشار یافته بود. موضوع این جلد بحث درباره‌ی دوره‌ای از تاریخ اندیشه در ایران است که نویسنده کوشیده علاوه بر توجه به پژوهش‌های فریدون آدمیت، تاریخ پدیدار شدن مفاهیم نو آیین و تحول آن‌ها را بررسی کند. بر این اساس، نویسنده ابتدا نکاتی چند در خصوص تاریخ‌نویسی ایران مطرح می‌سازد. وی معتقد است که خاستگاه تاریخ‌نویسی جدید ایرانی و شرط امکان ایضاح مبانی نظری آن، پدیدار شدن آگاهی جدید انسان ایرانی است و تنها با پدیدار شدن این آگاهی جدید و امکان تبیین آن، نظام زمان در تاریخ ایران و انتظام آن، به مثابه‌ی دوره‌های تاریخ ایران، روشن و فهم معنای آن ممکن خواهد شد. تاریخ‌نویسی جدید ایرانی زمانی آغاز خواهد شد که نخست، با تبیین سرشت دوران جدید ایران، توضیحی از پیوندهای آن با سده‌های میانه و شالوده‌ی قرون وسطایی آن عرضه کرده باشیم. مباحث اصلی این کتاب که در پی می‌آید بدین‌قرار است: سنت قدمایی و نظریه‌ی سنت، بساط کهنه و طرح نو در اندیشه‌ی سیاسی ایران، آگاهی نو در سفرنامه‌های ایرانی، تجدید مطلعی در مبانی نظری تاریخ ایران، تجربه‌های نو در زبان فارسی، نخستین آگاهی از ضرورت اصلاحات، و خاطرات حاج سیاح و آن "جنبش معنوی". مبحث پایانی کتاب نیز به بررسی تجددخواهی در ایران اختصاص دارد و نویسنده خاطرنشان می‌کند که با مرگ محمدشاه و فرار میرزا آقاسی، که ناصرالدین میرزا به همت برکشیدگان دو قائم‌مقام در دارالسلطنه‌ی تبریز بر تخت سلطنت دربار تهران نشست، جدال میان "بساط کهنه" و "طرح نو" از دارالسلطنه‌ی تبریز به دربار انتقال پیدا کرد. با قتل امیرکبیر و تعطیل "نظم تقی‌خانی"، روشنفکری ایران، در بیرون آن "بساط کهنه"‌ی سنت، برای درافکندن "طرح نو" تجدد تکوین پیدا کرد. از دیدگاه تحول آتی تاریخ تجدد‌خواهی در ایران، دارالسلطنه‌ی تبریز، به نوعی، کانون کوششی برای تاسیس اندیشه‌ای نو در درون نظام فکری قدما به شمار می‌آمد.