پسوند مجهول ساز *- i̭á - در زبان های ایرانی

   چنانکه از آثار بازمانده­ی دوره­ی باستانی زبان­های ایرانی بر می­آید، در زبان ایرانی آغازین[1] دو دسته پسوندهای اولیه و ثانویه وجود داشته است؛ پسوندهای اولیه، پسوندهایی بودند که به ریشه پیوسته و واژه­ای جدید را به وجود می­آوردند و پسوندهای ثانویه، پسوندهایی بودند که برای واژه­سازی به مشتقات ریشه افزوده می­شدند. یکی از مهم­ترین و نیز پرکاربردترین پسوندهای اولیه­ی ایرانی آغازین پسوند - *- i̭á بوده است. این پسوند در ساخت­های زیادی مانند اسم مصدر[2] [قس اوستایی: vaⁱriia- «برگزیدنی، آرزوکردنی» ²√var-: «برگزیدن، آرزو کردن» (هوفمان، 2004: 245)]، ماده­ی مضارع طبقه­ی[3] چهارم [قس اوستایی: išiia- ²√iš: «به حرکت درآوردن» (کلنز، 1984: 120)]، ماده­ی مضارع جعلی [قس اوستایی: paiϑiia- «حکومت کردن به» paiti-: «سرور» (کلنز، 1984: 130)] و نیز ماده­ی مضارع مجهول کاربرد داشته است. با افزودن صورت تکیه­دار این پسوند، یعنی *-i̭á-، به صورت ضعیف ریشه­ی فعل، ماده­ی مضارع مجهول ­ساخته می­شده است. این پسوند مجهول ساز در سنسکریت نیز به صورت -yá- وجود دارد که به ریشه­ی ضعیف پیوسته و ماده­ی مضارع مجهول می­سازد مانند kriyá- از ریشه­ی √kṛ «کردن» (ویتنی، 1889: 252). در هندواروپایی آغازین و نیز دیگر زبان­های هندواروپایی این پسوند همراه با صورت ضعیف ماده، در ساخت نوعی ماده­ی مضارع کاربرد داشته است مانند لاتینی morior,morī «مُردن» *mṛ-i̭e/o->(د وان، 2008: 389)، ریکس صورت هندواروپایی این پسوند ماده­ساز را به صورت *-i̭é/ó-بازسازی کرده و آن را در نود و شش ماده­ی مضارع بازسازی شده­ی هندواروپایی تشخیص می­دهد (ریکس، 2001: 19) اما این ماده­های مضارع ساخته شده بر پایه­ی *-i̭é/ó-، در دیگر زبان­های هندواروپایی و نیز هندواروپایی آغازین مجهول نیستند و در واقع کاربرد این پسوند تکیه­بر همراه با صورت ضعیف ریشه برای ماده­ی مضارع مجهول یک وی‍ژگی انحصاری زبان­های هندوایرانی است. رد پای این پسوند را در زبان­های ایرانی میانه و نو نیز می­توان یافت. در این مقاله به بررسی این پسوند و تحولات آن در دوره­های تاریخی زبان­های ایرانی پرداخته شده است.