جایگاه ابوحاتم اَسفِزاری و ابن‌خَمّار در سنت آثار عُلوی دوره اسلامی

چکیده
رساله آثار علوی ابوحاتم اسفزاری (د. ح. 506-513 ق) دربردارنده برخی از دیدگاه‌های ارسطو (384-322 ق.م) است که در روایت عربی آثار علوی وی دیده نمی‌شود؛ زیرا ابن‌بطریق، پدیدآورنده روایت عربی این اثر، برخی جاهای کتاب را ترجمه نکرده و در ترجمه برخی جاهای دیگر نیز خطاهایی شگرف مرتکب شده است. اسفزاری همچنین به نکاتی اشاره می‌کند که در هیچ یک از دو روایت یونانی و عربی نیامده است. از این رو به نظر می‌رسد وی افزون بر بهره‌گیری از این ترجمه مخدوش، به منابع دیگری که به نحوی با روایت اصلی کتاب ارسطو مرتبط بوده‌اند، دسترسی داشته است. احتمالاً یکی از این منابع، رساله الآثار المخیّلة فی الجوّ الحادثة عن البخار المائی ابن‌خمّار (زاده 331ق) بوده است. آثاری که بعدها دانشمندان ایرانی در این باره نوشتند، به نحوی چشمگیر از آثار علوی اسفزاری تأثیر پذیرفته است.