ترکیب‌پذیری عمومی و خصوصی گونه‌های برنج (Oryza sativa L.) برای خصوصیات فیزیکی و کیفیت تبدیل شلتوک

چکیده
   برای ارزیابی ترکیب‌پذیری عمومی و خصوصی برخی از گونه‌های برنج برای خصوصیات فیزیکی و کیفیت تبدیل دانه، از طرح دای‌آلل کامل با پنج والد (هاشمی، واندانا، کادوس، شاه‌پسند و IR36) استفاده شد. سال 1390والدین و نتاج آنها (25 ژنوتیپ) در قالب طرح بلوک‌های تصادفی با سه تکرار در مؤسسۀ تحقیقات برنج کشور (رشت) کشت و نه صفت در آنها ارزیابی شد. نتایج تجزیۀ واریانس تفاوت‌های ژنتیکی معنادار بین تیمارها، ترکیب‌پذیری عمومی والدین و خصوصی هیبریدها را نشان داد و از این‌رو نقش آثار افزایشی و غیرافزایشی ژن‌ها در کنترل صفات بررسی‌شده مشخص شد. معنادار شدن اثر تلاقی‌های معکوس برای همۀ صفات آزمایشی، به‌جز درجۀ سفیدی دانه‌ها، نیز نقش آثار مادری را در کنترل این صفات نشان داد. معنادار شدن نسبت MSGCA/MSSCA، نسبت بیکر (نسبت ژنتیکی) نزدیک یک و اندازۀ وراثت‌پذیری خصوصی بالا برای خصوصیات فیزیکی دانه، نشان‌دهندۀ سهم بیشتر آثار افزایشی نسبت به آثار غیرافزایشی ژن‌ها در کنترل این صفات بود. درحالی‌که بی‌معنایی MSGCA/MSSCA، نسبت بیکر (نسبت ژنتیکی) پایین‌تر از یک و اندازۀ وراثت‌پذیری خصوصی کم برای صفات تبدیل (بازدهی تبدیل، درصد برنج سفید سالم و درجۀ سفیدی)، نشان‌دهندۀ اهمیت آثار غیرافزایشی ژن‌ها در کنترل این صفات بود. براساس نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل گرافیکی به روش هیمن، سایر خصوصیات فیزیکی مرتبط با کیفیت دانه با کنترل عمل غالبیت ناقص ژن‌ها و سایر خصوصیات تبدیل با کنترل عمل غالبیت کامل تا فوق غالبیت ژن‌ها قرار داشتند. همچنین گزینش نتاج برتر می‌تواند خصوصیات فیزیکی دانه‌ها را در جمعیت آزمایشی بهبود بخشد؛ اما برای خصوصیات تبدیل روش گزینش مؤثر نبوده و بهتر است از عمل غیرافزایشی ژن‌ها استفاده و هیبریدهایی برتر از والدین بررسی‌شده تولید شود.